Οι Κρίσιμες Υποδομές των Νησιών, Ρεύμα και Νερό, του Γ. Χατζηβασιλειάδη*

Ημ/νία δημοσίευσης: Δευτέρα, 16 Σεπτεμβρίου 2013

Τα νησιά με την μοναδική ομορφιά τους δέχονται το μεγαλύτερο μέρος του τουρισμού κατά την θερινή περίοδο με πολύ θετικές επιπτώσεις στην εθνική οικονομία, αλλά πρέπει να ανταποκρίνονται ικανοποιητικά και οι υποδομές. Οι κρίσιμες υποδομές εδώ είναι κυρίως η παροχή ηλεκτρικής ενέργειας και νερού και ακολουθούν οι άλλες υποδομές όπως συγκοινωνίες και άλλες. Η ηλεκτροδότηση των νησιών ήταν επιτυχής όπως και η πλήρης ηλεκτροδότηση της χώρας κατά τον περασμένο αιώνα. Και τότε υπήρχε το φάσμα της τυχόν αδυναμίας αντιμετώπισης της ζήτησης στα μη διασυνδεδεμένα νησιά με την επείγουσα προσθήκη μονάδων για τις αιχμές της θερινής ζήτησης, χωρίς βέβαια να λύνεται το πρόβλημα στο σύνολό του. Έκτοτε, η ζήτηση αυξήθηκε ραγδαία και οι συνθήκες άλλαξαν δημιουργώντας αυξημένες απαιτήσεις. Υψηλή αξιοπιστία και ποιότητα παροχής καθαρής ηλεκτρικής ενέργειας με χαμηλό κόστος σε συνδυασμό με την αποδέσμευση από το πετρέλαιο, καθώς και επάρκεια νερού όλο το χρόνο είναι τα ζητούμενα σήμερα στα μη διασυνδεδεμένα νησιά, αλλά αυτά δεν αντιμετωπίζονται με τις πρακτικές του περασμένου αιώνα.

Η ηλεκτροδότηση των μη διασυνδεδεμένων νησιών με το εθνικό σύστημα γίνεται από τους τοπικούς αυτόνομους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής με μονάδες πετρελαίου. Λειτουργούν περί τους 29 τέτοιοι μικροί και μεγάλοι αυτόνομοι σταθμοί πετρελαίου για την εξυπηρέτηση των αναγκών σε ηλεκτρική ενέργεια των μη διασυνδεδεμένων νησιών, εκτός βέβαια της Κρήτης και της Ρόδου που διαθέτουν περισσότερους του ενός κεντρικούς σταθμούς παραγωγής, επίσης με πετρέλαιο.

Η αξιοπιστία παροχής ηλεκτρικής ενέργειας συναρτάται με την αξιοπιστία των μονάδων/σταθμών παραγωγής και του δικτύου. Στο διασυνδεδεμένο σύστημα υπάρχει υψηλή αξιοπιστία στην παραγωγή λόγω μεγάλης επάρκειας εγκατεστημένης ισχύος και μεγάλου αριθμού σταθμών παραγωγής, τις διεθνείς διασυνδέσεις και τα μεγάλα υδροηλεκτρικά που εισέρχονται πλήρως στο σύστημα σε διάστημα μερικών λεπτών, ενώ λειτουργεί και η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας για χαμηλές τιμές. Τα ηλεκτρικά δίκτυα προσφέρουν εναλλακτικούς δρόμους σε περίπτωση βλαβών, τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στην περιφέρεια, οπότε κατά κανόνα, η τυχόν διακοπή ηλεκτροδότησης μπορεί να περιορίζεται σε μικρές περιοχές και για λίγο χρόνο.

Αντίθετα, τα προβλήματα ηλεκτροδότησης των μη διασυνδεδεμένων νησιών επικεντρώνονται κυρίως στην αξιοπιστία σταθμού και μονάδων του μοναδικού αυτόνομου σταθμού με το υψηλό κόστος παραγωγής από πετρέλαιο και κατά δεύτερο λόγο στο δίκτυο. Συνήθως η εγκατεστημένη ισχύς διατηρώντας και την αναγκαία εφεδρεία καλύπτει την αναμενόμενη μέγιστη ζήτηση το καλοκαίρι, η οποία κορυφώνεται το δεκαπενταύγουστο για λίγες ώρες το χρόνο. Σε περιπτώσεις ανωμαλιών, που μπορεί να είναι σε μια μονάδα ή και περισσότερες φθάνοντας στο σύνολο του σταθμού, οι επιλογές και οι λύσεις στην παραγωγή είναι πολύ περιορισμένες οδηγώντας ακόμη και σε γενικό blackout, οπότε θα απαιτηθεί η εφαρμογή Σχεδίων Εκτάκτου Ανάγκης, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Σε πολλές περιπτώσεις η κατάλληλη διαχείριση των φορτίων του δικτύου διανομής με επιλεκτικές διακοπές μπορεί να αποσοβήσει το γενικό blackout δίδοντας χρόνο για την πλήρη επαναφορά της ηλεκτροδότησης. Τεχνικές αυτόματης απόρριψης επιλεγμένων φορτίων ( load shedding) με κριτήρια οικονομικά και κοινωνικά για περιορισμό των επιπτώσεων μπορούν να εφαρμοσθούν για την αποφυγή αστάθειας στο σύστημα που θα οδηγούσε σε γενικό blackout. Υπάρχουν βέβαια και φυσικά φαινόμενα (πχ σεισμός) που μπορούν να οδηγήσουν σε γενικό blackout, οπότε εφαρμόζονται οι οδηγίες απαραιτήτων ελέγχων και ταχείας και ομαλής αποκατάστασης της ηλεκτροδότησης.

Παλαιότερα για την θερινή περίοδο ενοικιάζονταν από ιδιώτες κινητές μονάδες ηλεκτροπαραγωγής στα νησιά για την αντιμετώπιση ανωμαλιών μονάδων ή και αυξημένης ζήτησης, λαμβάνοντας υπόψη τις σοβαρές επιπτώσεις μιας διακοπής ηλεκτροδότησης κατά την υψηλή τουριστική περίοδο. Κατά την υπόλοιπη περίοδο του έτους η ζήτηση είναι χαμηλή και συνήθως δεν παρουσιάζονται ιδιαίτερα προβλήματα. Γενικά, ο ετήσιος συντελεστής φορτίου του αυτόνομου σταθμού στα νησιά είναι πολύ χαμηλός λόγω της μεγάλης εγκατεστημένης ισχύος για την αντιμετώπιση της υψηλής ζήτησης για λίγες ώρες το καλοκαίρι. Αυτό, σε συνδυασμό με την χρήση πετρελαίου και την δυσμενή οικονομία κλίμακας οδηγεί σε υψηλό κόστος παραγωγής, ενώ επιπλέον πρέπει να λαμβάνονται υπόψη η ασφάλεια ενεργειακού εφοδιασμού και οι εκπομπές CO₂.

Η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στα μη διασυνδεδεμένα νησιά αντιπροσωπεύει το 10% της συνολικής κατανάλωσης της χώρας και βασίζεται στο πετρέλαιο πλην ενός μικρού ποσοστού που συμβάλλει η αιολική και η ηλιακή ενέργεια. Αυτό το όχι αμελητέο ποσοστό συμμετοχής του πετρελαίου στην ηλεκτροπαραγωγή της χώρας με το υψηλό κόστος παραγωγής επιβαρύνει τον ηλεκτρικό τομέα και όλους τους καταναλωτές με τις αποκληθείσες ΥΚΩ (Υπηρεσίες Κοινής Ωφέλειας) που ξεπερνά τα 700 εκατ.€ το χρόνο (2010).

Έτσι, η ηλεκτροδότηση των νησιών τόσο από πλευράς αξιοπιστίας όσο και κόστους αποτελεί την «αχίλλειο πτέρνα» του ηλεκτρικού τομέα της χώρας με σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις και χρειάζεται άμεση αντιμετώπιση.

Η διασύνδεση των νησιών με το εθνικό σύστημα στοχεύοντας στην αξιόπιστη παροχή ηλεκτρικής ενέργειας και στην απαγκίστρωση από τους σταθμούς πετρελαίου και του αντίστοιχου κόστους αποτελεί έργο πρώτης προτεραιότητας, αρχίζοντας από τα μεγάλα νησιά. Οι υποβρύχιες διασυνδέσεις των νησιών με το εθνικό σύστημα παρέχουν υψηλή αξιοπιστία όταν ακολουθούνται οι προβλεπόμενοι κανόνες για εναλλακτικούς κόμβους τροφοδοσίας (συνθήκη Ν-1) και εφεδρικές γραμμές. Για πάνω από δύο δεκαετίες οι διασυνδέσεις νήσων των Κυκλάδων και της Κρήτης με το εθνικό σύστημα ανασύρονται κατά καιρούς χωρίς μέχρι τώρα να έχουν πραγματοποιηθεί, ενώ πλανάται η αβεβαιότητα. Η τελευταία προσπάθεια με τον σχεδιαζόμενο διαγωνισμό διασύνδεσης νήσων των Κυκλάδων αφήνοντας αρκετά νησιά μακράν κάθε ελπίδας για διασύνδεση, φαίνεται ατελής αφού δεν οδηγεί στην κατάργηση των αυτόνομων σταθμών πετρελαίου, οπότε θα χρειασθεί και δεύτερη φάση διαγωνισμού με δικαιολογημένες αβεβαιότητες, ενώ το θέμα της διασύνδεσης της Κρήτης δεν φαίνεται να απασχολεί τους αρμόδιους.

Η διασύνδεση των Κυκλάδων και της Κρήτης με το εθνικό σύστημα θα περιορίσει τις επιβαρύνσεις των ΥΚΩ στο 1/3 των σημερινών, αποπληρώνοντας σύντομα την επένδυση (περί τα 4 χρόνια) και απαλλάσσοντας εν συνεχεία τον ηλεκτρικό τομέα και τους καταναλωτές από τα σημερινά πρόσθετα βάρη. Παράλληλα όμως οι διασυνδέσεις θα συμβάλλουν και στην ορθολογική αξιοποίηση των ΑΠΕ στα νησιά στο μέτρο του εφικτού με τα αναμενόμενα οικονομικά και κοινωνικά οφέλη. Επίσης, είναι αναγκαίο να σημειωθεί ότι η διασύνδεση της Κρήτης με το εθνικό σύστημα και κατά συνέπεια με το Ευρωπαϊκό διασυνδεδεμένο ηλεκτρικό σύστημα αποτελεί πρόδρομο έργο για την σχεδιαζόμενη διασύνδεση Ισραήλ-Κύπρου με το Ευρωπαϊκό σύστημα μέσω Κρήτης ( EurοΑ sia Interconnector).

Είναι προφανές πλέον ότι οι διασυνδέσεις των νησιών με το εθνικό σύστημα απαιτούν κυβερνητική πρωτοβουλία και ισχυρή πολιτική βούληση στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση των έργων με τα αναμενόμενα οφέλη. Οι διαδικασίες αυτές χρειάζονται συνεχείς προσπάθειες με καλό σχεδιασμό και καινοτόμες τεχνολογίες, ενώ η χρήση ενός κατάλληλου χρηματοδοτικού μοντέλου θα συμβάλλει στην υλοποίηση των διασυνδέσεων εξασφαλίζοντας αξιόπιστη παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, ώστε στα επόμενα χρόνια να απαλλάξουν τον ηλεκτρικό τομέα από το πετρέλαιο και τις ΥΚΩ.

Οι διασυνδέσεις των νησιών θα απαιτήσουν χρόνο, ενώ ένας σημαντικός αριθμός μεσαίου και μικρού μεγέθους νησιών αναμένεται να λειτουργούν αυτόνομα για πολλά χρόνια ακόμη. Η περίπτωση ενός μερικού ή γενικού blackout σε ένα νησί με τον μοναδικό αυτόνομο σταθμό πρέπει να θεωρείται αναμενόμενη για διάφορους λόγους, λαμβάνοντας υπόψη και τον μεγάλο αριθμό τέτοιων σταθμών για τα νησιά. Καθώς δεν μπορεί να στηθεί σε κάθε νησί και από ένας εφεδρικός σταθμός θα πρέπει να αναζητηθούν οι κατάλληλες λύσεις για να περιορισθεί η διάρκεια του blackout και να αποφευχθούν οι σοβαρές συνέπειες. Επομένως, χρειάζεται η άμεση αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων blackout στα νησιά για χρονικό ορίζοντα τουλάχιστον τις επόμενες δύο δεκαετίες.

Μια ιδέα που θα μπορούσε να αναπτυχθεί με ιδιαίτερη προσοχή είναι η εγκατάσταση σταθμού ηλεκτροπαραγωγής με κατάλληλες μονάδες επί σκάφους που θα μπορεί να προσεγγίζει και να τροφοδοτεί τα νησιά σε διάστημα μερικών ωρών περιορίζοντας δραστικά την διάρκεια του blackout στο νησί και τις συνέπειες, αντί των σημερινών πρακτικών υψηλού κόστους με τις πολυήμερες διακοπές. Η σχεδίαση για άμεση τροφοδότηση ( plug and play), όντας σε πλήρη ετοιμότητα την θερινή περίοδο, μπορεί να συμπεριλάβει κατάλληλα μεγέθη μονάδων για μια συνολική ισχύ της τάξης των 30-40 MW σε πρώτη φάση (συμπεριλαμβάνεται και η μηχανή κίνησης του σκάφους) και δεξαμενές πετρελαίου ικανής χωρητικότητας, όπως επίσης και κινητές μονάδες (αυτοφερόμενες) για τα μικρότερα νησιά. Η λύση αυτή έχει προσωρινό χαρακτήρα έως ότου αποκατασταθεί η ομαλή λειτουργία του σταθμού, στοχεύοντας σε άμεση επέμβαση για τον δραστικό περιορισμό της διάρκειας του blackout και των συνεπειών. Κατά κανόνα οι αυτόνομοι σταθμοί στα νησιά είναι παραθαλάσσιοι με αγκυροβόλιο για τα δεξαμενόπλοια μεταφοράς πετρελαίου, οπότε μπορεί να δέσει εκεί και να τροφοδοτεί απευθείας τον υποσταθμό. Εναλλακτικά, όταν δεν το επιτρέπουν οι καιρικές συνθήκες μπορεί να δέσει στο λιμάνι, αρκεί να εξασφαλισθεί εκεί η κατάλληλη πρόσβαση στο δίκτυο.

Η προσεκτική σχεδίαση μπορεί να αντιμετωπίσει όλα τα προβλήματα (και τα τυχόν περιβαλλοντικά) και να ανταποκριθεί με επιτυχία άμεσα στις ανάγκες όλων των μη διασυνδεδεμένων νησιών. Ένας καλά σχεδιασμένος πλωτός σταθμός ηλεκτροπαραγωγής για το πλήθος των νησιών μπορεί να φανεί πολύ χρήσιμος και σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, αλλά ακόμη και σε περιπτώσεις βλαβών ή αστοχίας στο πλήθος των υποβρύχιων διασυνδέσεων νησιών (κυρίως στη μέση τάση) που οδηγεί σε blackout, έχοντας υπόψη εμπειρίες και από το πρόσφατο παρελθόν. Η λύση του πλωτού σταθμού με σύγχρονες ιδέες και καινοτομίες με μια ισχύ που αντιστοιχεί σε ένα πολύ μικρό ποσοστό της συνολικά εγκατεστημένης ισχύος στα νησιά (3-4%, εκτός Κρήτης), αποτελεί την πλέον αποτελεσματική και βέλτιστη λύση τόσο από τεχνικής όσο και από οικονομικής πλευράς και μπορεί να υλοποιηθεί πολύ σύντομα. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ζημίες που προκαλούνται από ένα blackout είναι πολλαπλάσιες από την επένδυση για την προτεινόμενη λύση.

Η άλλη κρίσιμη υποδομή είναι η αδιάλειπτη παροχή πόσιμου νερού όλο το χρόνο, η οποία συνδέεται άμεσα με την αξιόπιστη παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, είτε πρόκειται για αντλήσεις είτε για μονάδες αφαλάτωσης. Με τις ελλιπείς σήμερα υποδομές στα νησιά κάθε διακοπή ηλεκτροδότησης συνοδεύεται πολύ σύντομα από την διακοπή παροχής νερού με όλες δυσμενείς συνέπειες. Είναι γνωστά τα προβλήματα ανεπάρκειας νερού κατά την θερινή περίοδο με την υψηλή ζήτηση που συνεχίζονται λόγω της προχειρότητας με την οποία αντιμετωπίζονται από τους αρμοδίους. Η μεταφορά νερού με υδροφόρα πλοία κάθε καλοκαίρι με πολύ υψηλό κόστος αλλά και η διασπορά μονάδων αφαλάτωσης στα νησιά κατά το δοκούν χωρίς τις δέουσες μελέτες δεν αποτελούν λύση επιβαρύνοντας τους καταναλωτές έμμεσα ή άμεσα αλλά και με αβέβαιο μέλλον. Το επίπεδο εξυπηρέτησης είναι χαμηλό και χαρακτηρίζεται ως κρίσιμο έλλειμμα τουριστικής υποδομής.

Χρειάζεται μια ολοκληρωμένη μελέτη σε κάθε νησί για την συνολική αντιμετώπιση των αναγκών νερού με προοπτική τα επόμενα είκοσι ή τριάντα χρόνια, που θα συμπεριλαμβάνει τα απαραίτητα έργα αγωγών και δεξαμενών, καθώς και χωροθέτηση μονάδων αφαλάτωσης και δεξαμενών. Η παροχή ηλεκτρικής ενέργειας για αφαλάτωση και αντλήσεις μπορεί να εξασφαλίζεται από την αιολική ενέργεια με πολύ χαμηλό κόστος αντί του πετρελαίου, ενώ η μονάδα αφαλάτωσης με την αποθήκευση στις δεξαμενές νερού μπορεί να χρησιμοποιείται σαν μέσο διαχείρισης του φορτίου προσφέροντας σημαντικές υπηρεσίες στο ηλεκτρικό σύστημα του νησιού για την αντιμετώπιση των αιχμών με μεγάλη διείσδυση της αιολικής ενέργειας, συμβάλλοντας στην βέλτιστη λειτουργία. Έτσι, η παραγωγή και διαχείριση νερού ακολουθεί τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης με χαμηλό κόστος παραγωγής (της τάξης 0,50 με 1,00 €/ m³ πόσιμου νερού), αντιμετωπίζοντας επιτυχώς και τις περιπτώσεις διακοπής ρεύματος. Τέτοια μελέτη έχει γίνει μόνο στη Μήλο (από τον υπογράφοντα το παρόν) και ακολούθησε η εφαρμογή της, που εξασφαλίζει επιτυχώς την αδιάλειπτη παροχή πόσιμου νερού όλο το χρόνο σε όλο το νησί και για την επόμενη δεκαετία, ακόμη και σε περιπτώσεις παρατεταμένου γενικού blackout, τουλάχιστον για μιάμιση ημέρα στην θερινή περίοδο υψηλής ζήτησης.

Είναι βέβαιο πλέον ότι η αφαλάτωση με νέες τεχνολογίες (αντίστροφη όσμωση) είναι η μόνη ενδεδειγμένη λύση για την αντιμετώπιση της έλλειψης νερού στα νησιά, ακόμη και στην Κρήτη αντί των δαπανηρών και αμφιβόλου αποτελεσματικότητας έργων που γίνονται. Χρειάζονται ολοκληρωμένες μελέτες για κάθε νησί ώστε να προγραμματισθούν και να υλοποιηθούν τα έργα για την αδιάλειπτη παροχή πόσιμου νερού όλο το χρόνο σε ολόκληρο το νησί.

Η επάρκεια και αξιοπιστία στην παροχή πόσιμου νερού και ηλεκτρικής ενέργειας στα νησιά για μακρό χρονικό ορίζοντα με προσιτές τιμές αποτελούν τις κύριες προϋποθέσεις για τις σχετικές επενδύσεις και την ανάπτυξη του τουρισμού, ενώ θα προσφέρουν υψηλό επίπεδο εξυπηρέτησης για όλο το χρόνο στις τοπικές κοινωνίες.

Και εδώ πάλι χρειάζεται κυβερνητική πρωτοβουλία με ισχυρή πολιτική βούληση για τα αυτονόητα, τις σωστές λύσεις και την ανάπτυξη, αντί κάθε φορά να αυτοσχεδιάζουν και να εξαγγέλλουν υποσχέσεις οι αρμόδιοι. Είναι προφανές ότι ώσπου να ληφθούν οι σωστές αποφάσεις, να μελετηθούν και να υλοποιηθούν τα ενδεικνυόμενα έργα θα απαιτηθεί χρόνος κατά τον οποίο θα εξακολουθήσει η μεταφορά νερού στα νησιά που πλήττονται από την έλλειψή του με τις υψηλές τιμές όπως συνηθίζεται. Και εδώ υπάρχει μια ακόμη πρόκληση με την ιδέα του συνδυασμού μονάδας αφαλάτωσης και δεξαμενής νερού με τον πλωτό σταθμό ηλεκτροπαραγωγής που προτείνεται παραπάνω, ώστε να εξασφαλίζεται η παροχή νερού στα νησιά και να διατηρείται το σκάφος σε ετοιμότητα, επιτυγχάνοντας την καλύτερη αξιοποίησή του. Η λύση αυτή με περαιτέρω διερεύνηση, περιορίζει τα δρομολόγια και λειτουργεί με χαμηλότερο κόστος από όσο σήμερα επιβαρύνεται το δημόσιο για την μεταφορά νερού στα νησιά, καλύπτοντας έτσι τα λειτουργικά έξοδα του σκάφους σε συνδυασμό με την πλήρη επιχειρησιακή ετοιμότητα για την θερινή περίοδο.

Οι προοπτικές για μια τέτοια λύση είναι κατά προτεραιότητα η άμεση κάλυψη της αναγκαίας εφεδρείας σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης των αυτόνομων σταθμών στα νησιά για τα επόμενα δέκα με είκοσι χρόνια, καθώς επίσης και των αναγκών υδροδότησης. Η υλοποίηση των παραπάνω προτάσεων μπορεί να γίνει και από ιδιώτη με σύμβαση σύμφωνα με τα κριτήρια σχεδίασης, αντί της ενοικίασης κινητών μονάδων ηλεκτροπαραγωγής κάθε καλοκαίρι σε κάθε νησί, η οποία δεν αποτελεί την πλήρη λύση για περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης στον σταθμό.

Συνοψίζοντας, προτείνεται κυβερνητική πρωτοβουλία για τις κατάλληλες διασυνδέσεις των νησιών με το εθνικό σύστημα, αρχίζοντας από Κυκλάδες και Κρήτη και ισχυρή πολιτική βούληση για προγραμματισμό και υλοποίηση. Παρόμοια πρωτοβουλία απαιτείται και για την επίλυση του προβλήματος υδροδότησης των νησιών με ολοκληρωμένες μελέτες και μονάδες αφαλάτωσης σε μακροπρόθεσμη βάση και προσιτό κόστος. Αυτά, που έπρεπε ήδη να είχαν γίνει χθες, θα απαιτήσουν χρόνο και στο διάστημα αυτό προτείνεται η αντιμετώπιση εκτάκτων καταστάσεων στην ηλεκτροπαραγωγή των νησιών με πλωτό σταθμό ( plug and play), καθώς και κάλυψη των αναγκών νερού, όπως παραπάνω συνοπτικά παρουσιάζεται.

Με τα προτεινόμενα μέτρα θωρακίζονται τα νησιά και εξασφαλίζεται υψηλή αξιοπιστία στις κρίσιμες υποδομές τους με χαμηλό κόστος, παράγοντες που αποτελούν τις βασικές προϋποθέσεις για επενδύσεις και ανάπτυξη, καθώς και για κοινωνική ευημερία.

* Ο κ. Γιάννης Χατζηβασιλειάδης είναι Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος Μηχανικός, Πρόεδρος του ΙΕΝΕ

(Τα άρθρα που δημοσιεύονται στη στήλη αυτή εκφράζουν προσωπικές απόψεις των μελών του ΙΕΝΕ και δεν απηχούν απαραιτήτως τις θέσεις του Ινστιτούτου)